200 lat historii. DNA polskich targów

Motto

„Po odzyskaniu niepodległości życie gospodarcze zaczęło się organizować na wzór europejski. Stworzono pierwsze targi polskie w Poznaniu i we Lwowie, zaczęto myśleć o tym, żeby przez organizowanie wielkich wystaw podnieść konsumpcję krajową, eksport zagraniczny, aby udoskonalić metody pracy, aby podnieść poziom materialny, a tym samym kulturalny społeczeństwa”.

Tak Stanisław Wachowiak, dyrektor Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu w 1929 r., zdefiniował nowoczesny polski patriotyzm.

Historia polskich targów jest dłuższa od historii niepodległego państwa. Kiedy w listopadzie 1918 r., po 123 latach niewoli, świętowano narodziny wolnej Polski, polskie wystawy gospodarcze miały już stuletnią tradycję.

Zabór rosyjski

Najwcześniej polskie wystawy zaczęto urządzać w zaborze rosyjskim. Pierwszą Wystawę Rolniczo – Przemysłową urządzono w Warszawie w 1821 roku z rozporządzenia rządu Królestwa Polskiego (Namiestnika). Wystawa została zdominowana przez Polaków. Wcześniej, w 1819 roku, otwarto w Warszawie  wystawę artystyczną na Uniwersytecie Królewskim. Rok później, w 1820 roku odbyło się I.Wystawienie dzieł sztuk pięknych  w Cesarskim Uniwersytecie Wileńskim.

Czwarta i ostatnia wystawa rolniczo-przemysłowa odbyła się w 1828 roku. Również w 1828 roku odbyła się piata wystawa sztuk pięknych, na której eksponowano ponad 170 obiektów, w tym wielu znakomitych na owe czasy artystów polskich. Początkiem wszystkich targów i wystaw w Europie, również na ziemiach polskich, były organizacje i związki artystyczne, które przecierały szlaki targom gospodarczym.

Powstanie Listopadowe 1830 roku przerwało ten cykl wystaw, które wznowiono w 1841 roku.

Pionierzy Europy

Pierwsze wystawy na ziemiach polskich, które urządzano najczęściej z inicjatywy Polaków, należały do pionierskich w Europie. Przed Warszawą odbyły się znaczące wystawy tylko  w Londynie (1756) Pradze i Paryżu, a po nas dopiero w Brukseli, Berlinie (1844,1896), Wiedniu, Antwerpii, Niżnym Nowogorodzie (1896) i Dusseldorfie w 1902 roku.

Po 1861 roku inicjatywę organizowania wystaw polskich przejęło całkowicie  polskie społeczeństwo przez swoje instytucje i organizacje. Pomocy finansowej udzielało organizatorom „Towarzystwo Kredytowe Ziemskie w Królestwie Polskim oraz Towarzystwo Rolnicze, Towarzystwo Wyścigów Konnych oraz, od 1878 roku, Muzeum Przemysłu i Rolniczego w Warszawie założone i ufundowane z  zysków przy organizacji wystaw.

Przełom ideowy

Wystawa Przemysłowo – Rolnicza w Warszawie w 1874 roku, zorganizowana w całości przez polskie społeczeństwo  była pierwszą, bardzo poważną polską wystawa w Królestwie. Zorganizowano ją na Polach Ujazdowskich. Zajmowała 70.000 m2, powierzchni, na której zbudowano ponad 40 pawilonów. W wystawie wzięło udział 600 wystawców , którzy wystawili 10.000 eksponatów. Wystawa 1874 roku przyniosła 10.000 rubli zysku.

Największym, historycznym i politycznym zyskiem tej Wystawy,  było jej znaczenie moralne, patriotyczne  i gospodarcze. Po klęsce Powstania Styczniowego 1863 roku, kiedy Rosja rujnowała polskie majątki, firmy i instytucje  przez wywłaszczenia, likwidacje i zsyłki – wystawa dobitnie pokazywała, że rozwój przedsiębiorczości i nowoczesnego gospodarowania wzmacnia polską żywotność i pozwala  przetrwać kryzys niewoli. A droga do wolności prowadzi przez targi.

Tak narodził się w Warszawie myślowy i ekonomiczny  pozytywizm, wspierany przez literaturę, zastępując powstańczy romantyzm. Wystawa ujawniła wartość i konieczność  społecznej i gospodarczej pracy, czego wyrazem było właśnie ufundowanie Muzeum Przemysłu i Rolnictwa. Często wystawcy obdarowywali Muzeum swoimi eksponatami.

Po wystawie 1874 roku  w Warszawie w  pozostałych miastach Królestwa odbyło się około 30 wystaw, między innymi w Kielcach (1898),  Łomży (1898) i  Radomiu w 1899 roku. Organizatorzy każdej kolejnej wystawy starali się być lepsi od poprzedników.

I tak Wystawa Rolniczo – Przemysłowa w Lublinie w 1901 roku zgromadziła 878 wystawców, w tym też firmy zagraniczne. Urządzono ja na terenie 100.000 m2 w kilkudziesięciu  pawilonach, w tym w 25 pawilonach własnych.

W 1909 roku z inicjatywy Centralnego Towarzystwo Rolniczego urządzono ogromną, nawet jak na dzisiejsze czasy Wystawę Przemysłowo – Rolniczą w Częstochowie . Ta wystawa była znakomita, bo miała świetnych patronów i propagatorów. Patronami i prezesami byli m.in. hrabia Raczyński i książę Stefan Lubomirski. Wystawę zorganizowano w środku miasta, u stop Klasztoru Jasnogórskiego,  na powierzchni 250.000 m2. Zbudowano 106 pawilonów, hal i gmachów. Największy był pawilon przemysłowy, który miał 5.500 m2. W 41 obiektach urządzono Muzeum Higieniczne, Muzeum Przemysłu Ludowego, restauracje, kawiarnie, bary, kioski a nawet kinematografy.

Ponad sto lat temu Polacy realizowali nowoczesne scenariusze wystawowe. Do Częstochowy przyjechało prawie 1000 wystawców, w tym  firmy angielskie, amerykańskie, austriackie, belgijskie , francuskie, szwedzkie ,włoskie – a przede wszystkim czeskie, bo w liczbie aż 106 wystawców. Na Wystawę przybyła też wycieczka z Czech, licząca ponad 200 osób, której przewodniczył prezydent Pragi, co było słowiańską manifestacją przeciwko Niemcom. Niemal wszystkie polskie wystawy i targi, we wszystkich zaborach urządzano według antyniemieckiego klucza. Wystawa trwała od 5 sierpnia do 3 października i zwiedziło ją 746 .000 osób, z czego połowę stanowili pielgrzymi na Jasną Górę.

Ale już Wystawę Rzemieślniczo – Przemysłową w Łodzi w 1912 (od 1 lipca do 1 września) zwiedziło 1 846 436 osób. Wystawę zorganizowało i sfinansowało Towarzystwo Rzemieślnicze „Resursa” w Łodzi. Inicjatorami i rządcami byli Władysław Wegner i Antoni Piotrowski. Budżet Wystawy wynosił 868.650 rubli, czysty zysk wyniósł 26.417 rubli. `

Galicja

Polskie wystawy w zaborze austriackim zaczęto  urządzać  znacznie później niż w zaborze rosyjskim. Do połowy XIX wieku Galicja wystaw zupełnie nie znała. Zastępowały je coroczne jarmarki na bydło i konie. Organizowanie wystaw  zapoczątkowały rolnicze Towarzystwa Gospodarskie  we Lwowie i Krakowie. Pierwszą wystawę urządzono w 1849 r., ale największym wydarzeniem była Powszechna Wystawa Krajowa we Lwowie w 1894 r. Miała udowodnić siłę polskiej przedsiębiorczości, zdolność organizacyjną Polaków oraz prawo do politycznej samodzielności.

Powszechna Wystawę Krajowa 1894 , czyli pierwszą w naszej  historii PeWuKę zorganizowano w setną rocznicę Powstania Kościuszkowskiego. Wystawa miała wybitnie demonstracyjny charakter, wymierzony przeciwko Rosji, czego dowodem była wyeksponowana w specjalnym pawilonie panorama Racławicka przedstawiająca epizody z Powstania Kościuszkowskiego w 1794 roku. Zespół organizacyjny tworzyli wybitni Polacy, w tym prezes Wystawy Adam książę Sapiecha, Stanisław hrabia Badeni i Włodzimierz hrabia Dzieduszycki.

Zadziwia marketing targowy tamtych czasów. Komitet Wystawy już w 1892 roku wydał odezwę do całego społeczeństwa polskiego wzywającą do udziału w Wystawie wszystkie  polskie  instytucje twórcze. Wystawę zorganizowano w Parku Stryjskim na powierzchni ponad 476.000 m2. Wzniesiono 130 pawilonów, w tym Pawilon Przemysłowy o powierzchni 5985 m2, Hale Maszyn – 3348 m2, boisko z trybunami -3240 m2 i Pałac Sztuki (1923 m2), gdzie eksponowano 450 prac 202 artystów. W Pawilon Jana Matejki umieszczono 364 obrazy mistrza. W Wystawie uczestniczyło 2001 wystawców, zgromadzono 814 dziel sztuki i kilkaset zwierząt domowych.  Jak podkreślała ówczesna prasa – „Wystawa 1894 zakończyła się wspaniałym moralnym sukcesem, ponieważ ukazała światu nasze wartości moralne i materialne, a w samych Polakach budziła zaufanie do własnych sił i wiarę w lepsza przyszłość” To ta wiara ćwierć wieku później budowała naszą niepodległość.

Poznań

Początek wystawom polskim w zaborze pruskim dał Poznań. W 1850 r. poznańskie Towarzystwo Przemysłowe urządziło na Starym Rynku, w pałacu hrabiego Tytusa Działyńskiego i przy jego ogromnym wsparciu, Wystawę Przemysłowo-Rolniczą. Wcześniej podobną wystawę otwarto w Bydgoszczy, ale pod protektoratem pruskiego rządu. Polaków było niewielu. Odtąd Bydgoszcz rywalizowała z Poznaniem, ale z mizernym skutkiem. Ostatecznie zrezygnowała z wystaw na korzyść Poznania. Pierwsza czysto polska wystawa gospodarcza w Bydgoszczy odbyła się w 1910 r. Do tego czasu urządzano polskie targi w całej Wielkopolsce: w Gnieźnie, Ostrowie, Inowrocławiu, Krotoszynie, w Buku i Strzelnie.

Ekspansja targowa Polaków w czasach niewoli była tak ogromna, że jeszcze przed pierwszą wojną urządzili trzy wystawy w Niemczech: dwie w Berlinie w 1909 i 1911 r. oraz w Bochum w 1913 r.

Mimo że w XIX wieku, w okresie triumfu narodów uczestniczących w światowych wystawach, Polski nie było na mapie świata, to Polacy odnosili wielkie sukcesy na prawie wszystkich wystawach i targach. W Londynie, na pierwszej światowej wystawie w 1851 r., polski wynalazca przedstawił nowatorskie urządzenie do druku i kontroli biletów kolejowych, a 11 lat później, również w Londynie, automatyczny system sygnalizacji kolejowej, co było wówczas rewelacją. Na wystawie w Paryżu w 1867 r. było aż 317 polskich wystawców ze wszystkich zaborów. Również w Paryżu w 1885 r. (a Francja była wtedy mocarstwem targowym) Julian Ochorowicz, wynalazca termomikrofonu telefonicznego, odniósł wielki sukces, a za swoje aparaty telefoniczne otrzymał również złote medale na targach w Antwerpii i Petersburgu. Wystawy i targi światowe były najskuteczniejszą polską dyplomacją, kiedy nie mieliśmy Ministerstwa Spraw Zagranicznych.

Międzynarodowe Targi Poznańskie

Wiosną 1911 r. odbyła się w Poznaniu Wschodnioniemiecka Wystawa Przemysłu, Rzemiosła i Rolnictwa. Prusacy urządzili ją z rozmachem, zbudowali prawie 100 hal targowych, zgromadzili 1000 wystawców i ściągali zwiedzających z całych Prus Wschodnich. Wystawie patronował sam cesarz Wilhelm II. Idea zorganizowania wystawy przez Polaków narodziła się Poznaniu już w 1917 r., podczas zjazdu Związku Towarzystw Kupieckich w Poznaniu. Miały to być targi międzynarodowe, zorganizowane na wzór Targów Lipskich. Pomysł zrealizowano parę lat później.

I Targ Poznański otwarto 28 maja 1921 r. Uczestniczyło w nim 1200 wystawców i 40 tys. gości. Pierwsze targi o charakterze międzynarodowym odbyły się w roku 1925. Do tego czasu w targach mogły uczestniczyć firmy polskie, z Wolnego Miasta Gdańska oraz zagraniczne, które miały filie w Polsce i reprezentowali je polscy obywatele.

Ogromnym wydarzeniem o międzynarodowym znaczeniu była Powszechna Wystawa Krajowa w 1929 r., zorganizowana z okazji jubileuszu dziesięciolecia niepodległej Polski. Idea narodziła się w Warszawie w 1924 r. W stołecznej wersji wystawa miała się odbyć w parku Skaryszewskim w 1935 r. Tymczasem w Poznaniu był już znakomicie zagospodarowany plac targowy, a poznańskie targi były czwartym pod względem wielkości międzynarodowym ośrodkiem targowym w Europie – po Lyonie, Lipsku i Mediolanie. Pomysł przejął wielce dla Poznania zasłużony prezydent Cyryl Ratajski. Patronat objął Ignacy Mościcki, a Komitetowi Honorowemu szefował Józef Piłsudski, który do Poznania nie przyjechał. Wystawę, która trwała od 16 maja do 10 września, zwiedziło 4,5 mln osób, w tym 200 tys. z zagranicy. W prasie światowej naliczono 60 tys. artykułów o wystawie.

Miesiąc po zamknięciu PeWuKi świat pogrążył się w kryzysie, a miasto Poznań w długach.

Targi Wschodnie we Lwowie

25 września 1921 r. naczelnik państwa Józef Piłsudski otworzył Targi Wschodnie we Lwowie. Jego ideą było uczynienie ze Lwowa nie tylko ogromnej metropolii o znaczeniu politycznym, ale również najważniejszego ośrodka handlu Polski z krajami wschodnimi, w szczególności z Rumunią, Ukraińską SRR i Rosją.

Niewątpliwie w zamyśle Marszałka Lwów, trzecie po Warszawie i Łodzi największe miasto Rzeczypospolitej, miał być przeciwwagą dla endeckiego Poznania. Targi Wschodnie odbywały się corocznie, w stałym terminie. XIX Międzynarodowe Targi we Lwowie miały się tradycyjnie odbyć od 2 do 12 września 1939 r. Trwały tylko jeden dzień.

Miłość Piłsudskiego do Lwowa była tak wielka, że nie zraził go nawet zamach na niego wieczorem  w dniu otwarcia I. Targów Wschodnich. Zamachu dokonał Stepan Fedak, 21-letni Ukrainiec, członek Ukraińskiej Organizacji Wojskowej, syn znanego lwowskiego adwokata i działacza ukraińskiego.

IX Targi we Lwowie 7 września 1929 r. otwierał legendarny minister przemysłu i handlu Eugeniusz Kwiatkowski, bardzo życzliwy Poznaniowi, który na inauguracji powiedział:

„Uroczystość otwarcia IX Targów Wschodnich we Lwowie przypada na wyjątkowy i szczęśliwy moment w Polsce. Na drugim, zachodnim krańcu Rzeczypospolitej, w Poznaniu, w ośrodku, który, podobnie jak Lwów, posiada ambicję czynu i rozwoju, ambicję usprawiedliwioną wielkim zmysłem organizacyjnym i dyscypliną w działaniu zbiorowym, święci zasłużone triumfy Powszechna Wystawa Krajowa, obrazująca stan gospodarczy, kulturalny i cywilizacyjny współczesnej Polski i jej dorobek pierwszego 10-lecia. (…) Jeżeli więc Poznań zobrazował siły potencjalnej Polski, jeżeli stworzył wielką akademię, uczącą społeczeństwo szacunku dla towaru polskiego i polskiej pracy, uczącą zdrowego patriotyzmu gospodarczego, mówiącego realnie nie tylko o możliwości i celowości, ale i prawdzie i zdrowiu, o postępie i rozwoju samowystarczalności produkcji naszej w wielu dziedzinach, to Lwów chce przemienić te wartości potencjalne w kinetyczne, chce zarówno produkcję polską, jak i napięcie potrzeb rynku wewnętrznego rzucić w wir handlu międzynarodowego, w tę potężną przetwornicę wartości ekonomicznych, która pod naporem pracy i energii ludzi stworzy nowe bogactwa, nowe walory i warunki życia”.